La escritora más conocida de Macedonia del Norte, cuyos libros de relatos se empiezan a publicar en español, reflexiona sobre su trayectoria personal y el significado de su literatura
Rumena Bužarovska (Skopje, Macedonia, 1981), profesora universitaria y autora a quien conocimos por la publicación de su libro de relatos Mi marido (Impedimenta, 2023), vuelve con una nueva colección de relatos titulada No voy a ninguna parte (Impedimenta, 2025. Traducción de Krarimir Tasev), y ha pasado algunos días en España para presentar este nuevo libro. Entre los eventos programados, una charla en la librería La Mistral el pasado 27 de marzo en la que pudimos disfrutar del afilado sentido del humor de la autora en una interesantísima conversación en la que exploramos los temas que atraviesan los relatos contenidos en esta nueva obra.
En No voy a ninguna parte, Bužarovska explora las sombras de lo cotidiano, invitando a los lectores a enfrentar las contradicciones y absurdos de la vida moderna. Las historias presentan a personajes como Lydia, quien experimenta celos hacia su mejor amiga a raíz de un jarrón; Vesna, una profesora universitaria que tolera las infidelidades de su marido y la indiferencia de su hijo mientras asiste a un acto de mujeres empoderadas; o Ellie, que regresa a su hogar de infancia con la esperanza de reencontrarse con un antiguo amante. Estas narraciones reflejan la imposibilidad de alcanzar la felicidad tanto para quienes abandonaron su país como para los que se quedaron, ofreciendo un análisis profundo de las complejidades de las relaciones personales y las tensiones cotidianas. Su prosa se caracteriza por su inteligencia, realismo y agudeza, diseccionando las vidas de personajes al límite con maestría literaria que provoca risa, estremecimiento y reflexión simultáneamente.
Estas preguntas y respuestas se extraen de la conversación que mantuvimos, contando con la complicidad de la editora Isabel Márquez, que estuvo al cargo de la traducción simultánea.
¿Cómo surge la idea de este libro de relatos?
Escribí estos relatos entre 2017 y 2018 y salió a finales de 2018, así que hace siete años ya de su primera publicación. ¡El tiempo vuela cuando hay una pandemia de por medio! Un bonito día de primavera, estaba saliendo de casa y todo estaba verde. Mi vecindario está lleno de árboles y de plantas. Vi a unas niñas de unos 12 o 13 años, con buen aspecto, zapatos nuevos, buena ropa. En general, parecían tener una vida buena. Estaban hablando de otra persona de su colegio, y una le contaba a la otra que esa persona se había mudado a Alemania. Entonces, la otra contestó: «¡Qué suerte!», y la otra dijo en inglés: «¡Qué ganas de salir de este sitio de mierda!». Y pensé que era una cosa ridícula que dos chicas que parecían tener una buena vida, que parecían felices, que tenían de todo, estuvieran replicando un poco este relato que se nos ha inculcado de que nuestro país es una mierda y de que la verdadera vida está en otra parte. De que hay que buscarse la vida fuera y normalmente, además, este sitio es Estados Unidos, que como hemos visto no es el caso, o Europa. En general, tiene que ser un sitio occidental. Siento que este relato es bastante paralizante, que los jóvenes no van a invertir en un futuro en su propio país, que se van a ir a otros países no por motivos reales, como la migración económica o la de los refugiados de guerra, sino por una especie de “migración de clase media”, de gente que emigra porque siente que su país no es lo bastante bueno para ellos. Los Balcanes tienen una especie de complejo de inferioridad con respecto a Occidente y hay un equivalente complejo de superioridad en Occidente con respecto a los Balcanes, que proviene de una especie de perspectiva postcolonial. Me interesa explorar esta perspectiva postcolonial a través de las relaciones interpersonales.
Relaciones de pareja, insatisfacción, conflictos de género… A través de tus relatos diseccionas las complejidades y las tensiones en las relaciones sentimentales.
Es un tema que siempre me ha interesado y estoy segura de que lo seguiré explorando en toda mi obra. Me interesan mucho las relaciones de familia, las relaciones de pareja y, en concreto, todas esas cosas que se supone que no tenemos que decir en voz alta para no quedar mal. Por este motivo, mi familia pasa mucho miedo cada vez que voy a sacar un libro —risas—. En particular, me interesa analizar las relaciones heterosexuales porque se caracterizan normalmente por un desequilibrio que, además, está normalizado, que se considera tradicional. Me interesa esta matriz patriarcal que da lugar a tantas estructuras sociales en las que nos movemos, las odio con todas mis fuerzas y, por eso, escribo sobre ellas.
También escribo sobre mujeres que tienen defectos, considero que también debemos tener mujeres “normales” en la literatura, personajes femeninos que no entiendan las cosas, mujeres malas, alcohólicas o infieles.
Escribes relatos con finales muy abiertos, que permiten a las personas que te leen continuar las historias con su imaginación. ¿Es algo que haces de manera premeditada?
Me gustan mucho los finales abiertos porque, en realidad, tú sabes que la historia no acaba, siempre lo sabes. Me inspira Raymond Carver, muchos de sus finales son dolorosamente abiertos; de hecho, tú te lo tienes que imaginar prácticamente todo. Sabes que, en realidad, el personaje tiene una epifanía, que tiene que lidiar con ella y desarrollarla, y esa es la parte que tú te tienes que imaginar.
Pasa mucho cuando hay un final abierto que, en realidad, están sucediendo muchas cosas: tú percibes, como lector, que el personaje se ha dado cuenta de algo, tú te tienes que dar cuenta de eso y eso es con lo que te quedas reflexionando más tarde. Por eso hace falta un descanso entre relato y relato. No debes darte un empacho de relatos cortos y leerte muchos del tirón, como sí puedes hacer con una novela: los relatos cortos necesitan su reposo.
¿Hay algún personaje en No voy a ninguna parte al que tengas un especial cariño?
Hay muchos en este libro. Por ejemplo, la protagonista del relato Zarzamoras, que es una mujer que se aísla durante un tiempo en el campo. Imaginé a una mujer que había sido violada por su antiguo marido, una violación dentro del matrimonio, y que había tenido una hija. Imaginé cómo la sociedad y su propia familia la juzgarían, por ser una víctima de violación y por ser una mala madre, independientemente de lo que ella hiciera. O con la profesora de universidad del relato 8 de marzo. Yo soy profesora de universidad y, aunque me guste beber de vez en cuando, no soy alcohólica —risas—. Mi objetivo en este relato era burlarme del entorno académico, de esta gente que no se sabe muy bien cómo ha llegado allí, que es como si se hubiera caído de otro planeta y no se entiende muy bien qué están haciendo en un contexto académico universitario. Trabajo con gente así. A medida que iba escribiendo, empecé a empatizar con esta mujer y la acabé convirtiendo en la heroína, en cierto modo, de la historia. Esta historia está basada en una historia real, en una celebración en la Embajada de Estados Unidos en la que, bajo la pretensión de una celebración feminista, en realidad se obligaba a las invitadas a actuar, a bailar, a cantar, y ellas no podían negarse.
El humor en tu obra es sutil pero demoledor. ¿Consideras el humor una herramienta de resistencia en la literatura?
Lo considero una herramienta no solo en la literatura, sino en todas partes. Siento que, tradicionalmente, las mujeres han estado excluidas de la comedia, así que cuando más orgullosa me siento es cuando consigo hacer reír a alguien. Me encanta la comedia y me encanta reír. Son dos de mis grandes placeres. También odio las cosas que son excesivamente sentimentales. Mis historias tienen también un elemento importante de crítica social, todas tienen un mensaje detrás y creo que el humor es una buena manera de transmitir ese mensaje, ridiculizando cosas que me parecen de mal gusto o dañinas.
En esta disección que haces de las relaciones de pareja, incluso de la maternidad y de las dinámicas de poder, ¿cómo crees que ha evolucionado el papel de la mujer en la literatura contemporánea?
Me siento muy orgullosa de pertenecer a una generación en la que tantísimas mujeres escriben libros maravillosos. Las mujeres forman el mayor porcentaje de lectores y tiene sentido que seamos las mujeres las que escribamos sobre nuestras experiencias, sobre nuestra forma de ver el mundo. Siento que tanto mi escritura como la de tantas mujeres en nuestra generación es consecuencia de una batalla feminista. No sé cómo será la cosa en España, pero en la antigua Yugoslavia todos los premios grandes importantes siempre iban a parar a los relatos importantes de señores importantes. Por fortuna, eso ha cambiado.
Un jarrón es el detonante para que Lydia estalle de celos por la vida de su mejor amiga. Vesna, una profesora universitaria que tolera las infidelidades de su marido y la indiferencia de su hijo, se encuentra en un acto de mujeres empoderadas en la residencia del embajador estadounidense. Ellie vuelve al hogar de su infancia con la secreta esperanza de reencontrarse con su antiguo amante. Nadie queda a salvo de la inteligente, hiperrealista y punzante prosa de Rumena Bužarovska, que demuestra en su nuevo libro de relatos la imposibilidad de alcanzar la felicidad para aquellos que escaparon de su país, pero también para los que se quedaron. Un atlas emocional que disecciona las vidas de personajes al límite con una maestría literaria que nos hace reír, estremecernos y reflexionar al mismo tiempo.
Rumena Bužarovska, una de las voces más salvajes y originales de la literatura europea contemporánea, nos ofrece un ácido manual de supervivencia para nuestros días: un conjunto de historias oscuras, mordaces y profundamente humanas que diseccionan las complejidades de las relaciones de pareja, los conflictos de género y las tensiones cotidianas con una lucidez implacable y un humor tan afilado como desestabilizador.
Mamagazine, Spain, interview with Victoria Gabaldón, 2.04.2025
CRITIQUE – Un recueil d’histoires féroces et tendres, racontées dans un vigoureux style balkanique.
Après Mon cher mari , recueil de nouvelles corrosives brossant des portraits de femmes emberlificotées dans leurs liens conjugaux, familiaux et sociaux, voici Je ne bouge pas d’ici, un autre volume d’histoires de Rumena Buzarovska, 43 ans, professeur de littérature américaine à l’université de Skopje, capitale de la Macédoine, sa ville natale : une voix d’écrivain qui parle fort, sans ambages, touche terriblement juste et porte loin.
Clin d’œil facétieux, ce recueil, comme le précédent, s’achève par une longue nouvelle centrée sur la journée internationale des droits de la femme : le 8 mars, raconté par Rumena Buzarovska, c’est autre chose que les violons consensuels du féminisme triomphant. Ici, on fait la connaissance de Vesna, 45 ans, au moment où elle reçoit une invitation sur papier glacé à un raout de powerful women à l’ambassade des États-Unis de Skopje. Ses longs doigts manucurés tremblent de fierté en ouvrant l’enveloppe, mais elle prendra l’air dégagé lorsqu’elle en par…
Le Figaro, France, review by Astrid de Larminat, 13.02.2025
Knjiga “Nakon Boga, Amerika” književnice Rumene Bužarovske, objavljena u ediciji Dnevnik izdavačke kuće Buybook, esejistički je, dnevnički putopis sa autoričinog putovanja u Sjedinjene Američke Države, nastao tragom želje da se vrati na mjesta za koja je vežu godine koje je devedesetih, kao tinejdžerka, sa roditeljima provela u ovoj zemlji.
Pored toga, njeno putovanje jeste i jedna vrsta nostalgije za drugačijim svijetom, za ogromnošću kakvu SAD sa sobom nose, svojevrsnom “tugom geografije, tugom golemih prostranstava”, te svim kontradikcijama koje unutar ovog društva postoje. Svim ograničenjima, ali i slobodama, koja se neprestano smjenjuju tvoreći mješavinu širokog raspona osjećanja i doživljaja. Osim navedenog to je i potreba susreta sa ljudima, živim ili odavno mrtvim, koji ovu književnicu kao univerzitetsku profesoricu američke književnosti na Filološkom fakultetu u Skoplju “pozivaju” da se iznova vrati u stvarnost Amerike, kako bi sagledala sebe kroz druge u izmještenosti i promijenjenim okvirima.
Dakle, radi se o putovanju prema onim ličnostima koje zaista poznaje, zatim pojedinkama i pojedincima sa kojima je, posredstvom svog posla prevođenja američkih autora, sarađivala te ih tek treba upoznati, ili tragom hodočasničke potrage za sjenama američkih autorica i autora koji su joj važni, koji je prate kroz njen književni i prevodilački rad. Putovanje kao takvo nosi sa sobom nužne izazove usporedbe, sa jedne strane je stvarnost Sjeverne Makedonije u kojoj Bužarovska živi i radi, te postjugoslovenski kulturni prostor kao polje u kojem kao intelektualka egzistira, a sa druge Amerika 2023. godine. Krećući se između tih okvira, sa reminiscencijama na svoja prvotna američka iskustva, ali i sa ekskursima komparacije dvaju svjetova, Bužarovska stilski preciznim i izbrušenim jezikom, bez viškova, esejistički autentično, ispisuje stranice svog dnevnika.
Sa Rumenom Bužarovskom smo za Lupigu razgovarali o iskustvu rada na dnevniku, stvarnosti SAD-a danas, posljednjim američkim izborima i pobjedi Donalda Trumpa, strahu, sveprisutnosti oružja i granica, fenomenu prijateljstva i njenim američkim književnim uzorima.
“Zaranjala sam u svoju prošlost i pokušavala da preispitam ono što sam kao dijete vidjela, sada iz perspektive informisane odrasle osobe” – Rumena Bužarovska (FOTO: Vanja Ćerimagić)
Tvoja knjiga „Nakon Boga, Amerika“ nastala je kao rezultat tvog putovanja u SAD, a u želji da se vratiš na mjesta na kojima si provela neke od godina svog odrastanja. Kako je na tim osnovama nastajala ova knjiga, te šta je ono što te vodilo prilikom njenog oblikovanja?
– Napisala sam ovu knjigu zato što sam posljednjih nekoliko godina puno čitala non-fiction literaturu i shvatila sam da mi, nakon što sam završila jedan esej o svom grčkom naslijeđu, odgovara forma dugog eseja. Taj tekst sam, takođe, napisala na engleskom jeziku pa sam poželjela da dalje istražujem. Tada me Semezdin Mehmedinović pozvao da pita želim li da budem dio edicije Dnevnik u izdavačkoj kući Buybook. Znao je da sam u Švajcarskoj i predložio da napišem nešto o svom boravku tamo, ali bukvalno mi se ništa nije dešavalo u toj zemlji, pa sam predložila da pišem o putovanju koje sam planirala po SAD-u u martu. Znala sam da ću posjetiti mjesta iz svog djetinjstva, ali sam znala i da ću vidjeti nova, uzbudljiva mjesta povezana sa literaturom, umjetnošću i politikom. Tako sam odlučila da knjigu narativno strukturiram oko tog svog putovanja.
Šta je uopšte taj povratak na jug i jugozapad Amerike značio za tebe u emotivnom i književnom smislu?
– To je bio oblik istraživanja. Zaranjala sam u svoju prošlost i pokušavala da preispitam ono što sam kao dijete vidjela, sada iz perspektive informisane odrasle osobe. Imala sam auto, a zbog načina na koji je Amerika organizovana, to je značilo da imam slobodu. Kao dijete, naravno, nisam imala slobodu da istražujem, niti sam imala kapacitet da razumijem svijet oko sebe u kulturnom i političkom kontekstu kakav on jeste.
Knjiga donosi i digresije koje se tiču tvojih prethodnih boravaka u Americi, šta se u svim tim godinama promijenilo u ovoj zemlji?
– Kao i ostatak svijeta, postala je još skučenija, zagađenija, užurbanija, konzumerističkija i, naravno, skuplja. Jaz između bogatih i siromašnih je još vidljivi. Takođe su vidljivije udaljenosti i nesuglasice među ljudima. Amerika je imperija koja utiče na sve nas. Ono što vidimo u svojoj okolini vidljivo je i tamo. Na primjer, Arizona je toplija i siromašnija. Saobraćaj je gori. Ljudi imaju više oružja. Ima više nasilja. Manje humanosti. Kontakt sa prirodom je organizovan, unaprijed planiran i strukturiran. Priroda se smanjuje, dok se grade velike, sive, bezlične strukture. U knjizi se mnogo govori o ogradama i privatnoj svojini – nešto što sve više viđam i na Balkanu.
Produkt “istraživanja” (ILUSTRACIJA: Buybook)
Kako uopšte gledaš na formu dnevnika i po čemu se ovo iskustvo pisanja razlikovalo u odnosu na tvoje ranije knjige?
– Prije nekoliko godina, učestvovala sam u projektu „Dnevnik 2020“ koji je pokrenula Lana Bastašić, a koji je uključivao šest autora iz bivših jugoslovenskih republika rođenih poslije 1980. godine (Lana, Nikola Nikolić, Luiza Bouharaoua, Dijana Matković, Danilo Lučić i ja). Uživala sam u ovom iskustvu, ali sam otkrila da nisam mogla da budem potpuno iskrena u dnevniku jer sam znala da će ga neko čitati. Vodila sam dnevnik od osme do osamnaeste godine, tako da je pisanje za publiku potpuno drugačije iskustvo i na neki način protivriječi principima onoga što dnevnik treba da bude. Zbog toga sam odlučila da malo modifikujem formu u knjizi „Nakon boga, Amerika“. Pisala sam u hibridnom formatu: dio memoara, dio dnevnika, dio putopisa. Na kraju, to je zapravo niz ličnih eseja – nešto što spaja lično sa političkim.
Stiče se dojam već od početnih stranica knjige da je prisutna izvjesna nelagoda i strah, Amerika je i ono što straši i ono što privlači, takođe osvrćeš se i na sveprisutnost oružja, ali i na religijska pitanja, poziciju žena i rodno-reproduktivnih prava, kako vidiš te antinomije savremenog američkog društva?
– Knjiga se bavi ovim pitanjima opširno, tako da ne mogu da sažmem sve svoje misli u jednom odgovoru, jer je fenomen kompleksan. To ima veze sa načinom na koji je Amerika izgrađena, povezanošću puritanskih vrijednosti i osnovnih kapitalističkih postulata, geografijom zemlje i njenim religijskim korijenima – gdje je, naravno, patrijarhat takođe ukorijenjen. Svi ovi fenomeni su međusobno povezani. Pokušala sam to da ilustrujem kroz svoja zapažanja i priče ljudi koje srećem.
Poznati su nam rezultati američkih predsjedničkih izbora, kako gledaš na Trumpovu pobjedu, te kako to sagledavaš u kontekstu vlastitog američkog iskustva?
– I dalje sam bila šokirana, iako sam znala da ne treba da budem, kada sam vidjela rezultate. Pretpostavljam da nada ostaje veoma snažna, kao i kod mnogih divnih ljudi koje sam upoznala u SAD-u, jer je to zemlja dihotomija i ekstremnih suprotnosti. U tom smislu, nije iznenađujuće što neko poput Trumpa preuzima vlast: kapitalizam, rasizam i seksizam idu ruku pod ruku, a osnovna uporišta Trumpa i njegovog kabineta odražavaju one bijelih hrišćanskih kolonizatora iz 17. i 18 vijeka. U isto vrijeme, ovo je odgovor na određene procese vrlo brzog istorijskog napretka u SAD-u. Za mene, zbog prijateljstava i porodice koje imam tamo, sve ove stvari se čine donekle lične i povezane sa problemima na Balkanu, gdje ekstremna regresija uvijek bude u sukobu sa napretkom.
“Trudim se da objasnim zašto je teško steći prijatelje u SAD-u, i kao stranac i kao Amerikanac” (FOTO: Vanja Ćerimagić)
„Nakon Boga, Amerika“ je i jedna vrsta hodočašća književnim uzorima, šta je ono što te je, kada je u pitanju američka književnost, oblikovalo?
– Flannery O’Connor, čiju farmu i kuću sam posjetila u Georgiji, bez sumnje je bila jedan od mojih najvećih uticaja. Od nje sam naučila kako da izbalansiram tragično i komično, kao i kako da se suočim sa sopstvenim nesigurnostima kroz pisanje. Biti na njenoj farmi, Andaluziji, u Milledgevilleu i vidjeti okolni pejzaž zaista je produbilo moje razumijevanje njenog djela. Alice Walker je živjela u blizini, a dok sam završavala ovu knjigu, dublje sam se bavila njenim esejima. Pejzaž i kontekst su ponovo učinili njeno pisanje meni jasnijim. Uvijek sam voljela južnu literaturu, ali ovaj put sam nekako uspjela da je dodirnem, osjetim. Jedna od spisateljica koju sam posjetila je Phillys Rose, koja me nedavno fascinirala nakon što sam pročitala njenu knjigu o viktorijanskim brakovima, „Parallel Lives“. Uz nju, druge spisateljice koje su me naučile kako da pristupim non-fiction pisanju su —Roxane Gay, Deborah Levy i, naravno, Joan Didion.
Važno je i tvoje prevodilačko iskustvo, kako gledaš na kulturu prevođenja u regionalnim okvirima, doima se da američki autori, iako se radi o velikom literarnom izobilju, nisu mnogo prisutni kod nas?
– Nismo mi ni prisutni kod njih. Kod nas se puno više prevodi nego što se uopšte prevodi na engleski, i to ne samo sa naših jezika. Mislim da su američki autori dovoljno prisutni kod nas, pogotovo kad uzmemo u obzir naše tržište. Nema potrebe da budemo prekritični, jer mi čitamo cijeli svijet, a oni uglavnom čitaju samo sebe.
Pored navedenog doima se da je ovo i knjiga o prijateljstvu, sve one kontradikcije Amerike i našeg poimanja tog prostora „razblažuju se“ osjećajem prisnosti, šta ti znače tvoja američka prijateljstva?
– Trudim se da objasnim zašto je teško steći prijatelje u SAD-u, i kao stranac i kao Amerikanac. Na Balkanu cijenimo prijateljstva jer su ona takođe i oblik preživljavanja. Naše države su disfunkcionalne, a mi smo siromašni, pa zavisimo od prijatelja i rodbine da budu tu za nas kada sistem zakaže. Amerikanci, s druge strane, imaju svoje uspostavljene “zajednice” unutar kojih si međusobno pružaju podršku. Međutim, zbog toga što se mnogo sele – zbog geografije zemlje i, jednostavno, njene ogromnosti (to je kontinent!) – kao i zbog transakcionog karaktera njihovog kulturnog odgoja, teško im je da steknu prijatelje. Za nekog ko je navikao na stabilniji društveni život, kao mi u regionu, ovo može djelovati užasavajuće usamljeno. Vjerujem da je zato toliko američke literature posvećeno samoći i izolaciji.
Lupiga, interview with Đorđe Krajišnik, 18.01.2025
Sa nama je u ovoj epizodi makedonska književnica i kraljica kratke priče u regionu, a i šire – Rumena Bužarovska! Sa jednom od najpoznatijih regionalnih književnica i autorkom zbirki “Moj muž”, “Nikuda ne idem” i “Osmica” pričamo o moći pripovedanja, književnom svetu, Krokodilu, internalizovanoj mizoginiji, kao i o predstavama Moj muž koje se igraju širom Evrope, novom filmu na kom radi Srđan Dragojević i radu na nečemu za nju sasvim novom – romanu. Tu je negde i Amerika, pisanje eseja i jedna radio Mileva.
No voy a ninguna parte te atrapa desde la primera línea. Estamos ante un libro de relatos donde es necesario mirar más allá de lo que cuenta. Ese leer entre líneas se ha convertido en una de las características de la literatura de Rumena Buzarovska. Llamémosle ironía, ingenio o inteligencia. O todas a la vez.
Tras el éxito de Mi marido, Rumena Buarovska, una de las escritoras destacadas de la literatura macedonia, vuelve con No voy a ninguna parte. Nacida en 1981 en Skopje, actual capital de Macedonia, es profesora de Literatura Americana en la Universidad Estatal de Skopje y codirige el proyecto literario PeachPreach para dar voz a las mujere Hablamos con ella de feminismo, ironía, roles de género y en la inspiración tras todos sus relatos.
“Las mujeres han sido excluidas por el patriarcado del ámbito del humor, siento que los hombres tienen miedo de las mujeres graciosas”
¿Es muy difícil escribir relatos cortos? ¿Te resulta más fácil o más difícil que escribir una novela?
Ambas formas tienen sus propios desafíos y no encuentro ninguna de ellas particularmente difícil, simplemente porque disfruto escribiendo y creo que tengo la suerte de poder disfrutar del lujo de escribir. Me parece bastante molesto ver a los escritores quejarse de lo difícil que es escribir, para ser honesta, especialmente en un mundo donde las personas hacen trabajos agotadores durante 12 horas al día por un salario mínimo. Pero en cuanto al formato, cada narrativa en sí misma es una novela o un relato corto. Algunas historias simplemente no se pueden contar como novelas, y otras no se pueden contar como relatos cortos.
¿En quién te inspiras para escribir tus historias? ¿Están basadas en personas que te rodean?
Están basadas en situaciones que he presenciado, leído sobre ellas o que me han contado otras personas, así que sí, cosas que están basadas en la realidad. Me gusta pensar en mis narrativas como comentarios sobre la sociedad en la que vivimos, ya que creo que la literatura es un archivo de nuestros tiempos. En ese sentido, sí, algunas partes de las historias provienen de la realidad, e incluso algunas provienen de cosas que he sentido, visto o que me han sucedido. Por ejemplo, la historia “8 de marzo”, sobre cómo la esposa del embajador estadounidense organizó un evento del Día Internacional de la Mujer en la Embajada, invitando a mujeres activistas locales para actuar y cantar en una obra que ella misma dirigió, es algo que realmente sucedió en Macedonia durante el tiempo en que estábamos protestando contra el gobierno autoritario. También recuerdo que un extranjero vino a nuestra casa en Skopje cuando era una niña, bebía y fumaba en cadena, y nos contaba sobre la guerra de Bosnia, algo que en ese momento me pareció muy desagradable, por lo que puse una escena similar en “Vase”, la primera historia. Las historias deben tener un desarrollo y una estructura clara, así que, por supuesto, un escritor debe combinar hábilmente cosas de la vida real e inventar cosas para unir la historia, lo que lo convierte, en definitiva, en ficción.
¿Cuál es el objetivo de tus historias, aparte de entretener?
Creo que todo el arte es una forma de entretenimiento, ya que lo permitimos a nosotros mismos en nuestro tiempo libre y nos hace reconsiderar el mundo y también nuestros complejos sentimientos con los que lidiamos todos los días. Obviamente, el objetivo de mi escritura es la crítica social, en este libro centrado en el sexismo y las actitudes coloniales del mundo occidental.
Siempre abordas los roles de género con ironía. ¿Crees que la ironía es una herramienta de las personas inteligentes?
La ironía, la sátira, la parodia y, en general, el humor se centran en dos niveles: lo que se dice y lo que se implica. En ese sentido, se necesita inteligencia para pensar en dos planos diferentes, y también se necesita inteligencia para descifrar estos planos y hacer la conexión entre ellos. Por eso el humor se ha vinculado tan a menudo con la agudeza y ser ingenioso, y como resultado, con una cierta superioridad. Esto, a su vez, es por lo que las mujeres han sido excluidas por el patriarcado del ámbito del humor, y por lo que los hombres tienen miedo de las mujeres graciosas o de las mujeres que se ríen de ellos. Para citar a Margaret Atwood, “Los hombres temen que las mujeres se rían de ellos. Las mujeres temen que los hombres las maten.”
No voy a ninguna parte.
“Estamos enfrentándonos a la amenaza de perder nuevamente los derechos por los que nuestras bisabuelas lucharon hace 100 años”
¿Es necesaria la crítica para avanzar en el mundo?
Por supuesto, enfrentar la realidad, la crítica a uno mismo, a la sociedad y al propio rol en la sociedad es clave para el progreso.
¿Crees que existe una gran diferencia en cuanto a igualdad de género entre los países europeos?
El patriarcado es universal y la forma en que se manifiesta la desigualdad de género varía de una cultura a otra en Europa. Sé que la gente piensa que los Balcanes están más atrasados, pero eso es solo un prejuicio de los europeos y su complejo de superioridad. En la Europa actual, es ilegal abortar en Polonia. En algunas partes de Suiza, las mujeres no pudieron votar hasta 1971. En España, el régimen de Franco impuso restricciones al voto femenino, permitiendo que las mujeres votaran en referéndums solo si tenían más de 21 años. En Francia, antes de 1965, las mujeres no podían solicitar un empleo sin el permiso de su esposo. En Macedonia, que formaba parte de Yugoslavia en ese entonces, las mujeres podían trabajar, votar, abortar y recibir educación incluso en áreas rurales. Los feminicidios ocurren en toda Europa, y Francia acaba de ser golpeada por el caso de Giselle Pelicot. Sin embargo, son las personas de los Balcanes las que se consideran sordas ante la igualdad de género. Durante el régimen autoritario en Macedonia en 2013, el aborto fue severamente restringido, pero, a diferencia de Polonia, logramos luchar y devolver una ley que restauraba el derecho de las mujeres sobre sus propios cuerpos.
¿Dónde se encuentra el feminismo en este momento?
Está gravemente amenazado con las tendencias de extrema derecha provenientes de los EE. UU. que se están propagando como un incendio por toda Europa. El movimiento incel es fuerte en la generación joven, y estamos enfrentándonos a la amenaza de perder nuevamente los derechos por los que nuestras bisabuelas lucharon hace 100 años.
Como mujer, ¿alguna vez has sentido discriminación en el mundo literario?
Por supuesto, especialmente cuando era más joven. Ahora me tienen miedo, así que no dicen cosas misóginas en mi cara. Cuando estaba en mis últimos 20 y principios de 30, algunos escritores decían cosas como “no solo es joven y bonita, sino que también tiene talento”. Pronto espero que me llamen “una mujer difícil”, como lo decían de la increíble Dubravka Ugresic, y yo consideraría eso un cumplido. El mundo literario también tiende a adorar a los hombres grandes e importantes que escriben autoficción o trabajos filosóficos complicados que la gente tiene miedo de admitir que no entiende. Así que incluso hoy, he notado que se me ve con reservas porque escribo sobre mujeres y porque utilizo el humor. Afortunadamente, eso está cambiando porque la mayoría de los lectores son mujeres.
Describes muy bien los roles de clase social. ¿Crees que pertenecer a una determinada clase social determina gran parte de tu vida?
Claro que sí, y saltarse una clase puede causar muchos cambios personales y problemas. La clase, la raza y el género son increíblemente importantes para definir la identidad de una persona y el curso de su vida, también, la etnia, ya que las personas, por supuesto, ven a otras personas de manera diferente según de dónde provengan. La mayoría de mis historias en No voy a ninguna parte abordan este complejo de inferioridad o superioridad derivado de la vergüenza de ser pobre, rico, europeo o no europeo.
Es hora de vender tu última colección de relatos cortos a los lectores de TELVA, ¿por qué deberían leerla?
Porque es un buen libro y no desperdiciará tu tiempo ni ofenderá tu inteligencia. Me llevó mucho tiempo poder decir eso sobre mi escritura. Muchas veces me preguntan por el éxito de mis libros, y nunca le hacen esa pregunta a los escritores hombres. Al final, simplemente comencé a decir: el libro es bueno y esa es la razón de su éxito.
¿Me recomiendas tres libros que te encanten?
Bolla de Pajtim Statovci, un escritor finlandés originario de Kosovo. Es una novela queer, política, conmovedora, perturbadora y magistralmente escrita. Vidas paralelas de Phyllis Rose: un libro de no ficción que describe cinco matrimonios victorianos (Charles Dickens, George Eliot, John Ruskin, Thomas Carlyle y John Stuart Mill). Es increíblemente informativo e ingenioso. Un hombre bueno es difícil de encontrar de Flannery O’Connor: simplemente porque me encantan sus historias y porque ayer fue el 100º aniversario de su nacimiento.
Telva, Spain, interview with Elena López, 27.03.2024
Jedan od onih razgovora gde shvatite da ne znate kako je prošlo 120 minuta (od planiranih 100), razgovora gde se planirani tok zaboravi jer sagovornica toliko toga pametnog i iskustvenog ima da kaže da samo pustite da teče i uživate. Verujem da ćete I vi uživati jer je Rumena baš onakva kakvu ste je zamišljali, briljantna, lucidna, duhovita i borbena.
Η συλλογή διηγημάτων «Ο άντρας μου» (εκδ. Gutenberg) της συγγραφέα από τη Βόρεια Μακεδονία έχει αγαπηθεί πολύ.
Διαλέγεις ένα βιβλίο μόνο και μόνο από την εθνικότητα της συγγραφέως του; Φυσικά και το διαλέγεις, όταν διψάς να γνωρίσεις μια χώρα, τη Βόρεια Μακεδονία, που –τα γνωστά– κάποτε τη θεωρούσαμε (όχι εγώ) από ενοχλητική έως επικίνδυνη. Και παθαίνεις την πλάκα σου, οδηγεί και η καλή λογοτεχνία σε εξάρσεις και παιδικούς ενθουσιασμούς.
Και μετά, πλακώνεις το Google και αρχίζεις να ανακαλύπτεις πράγματα για τη συγγραφέα, ότι είναι νέα και όμορφη, ότι είναι πολύ αναγνωρισμένη στην υπόλοιπη Ευρώπη, στην κορυφή της πρωτοπορίας, και ότι –εδώ είναι που τα χάνεις εντελώς– έχει και ελληνικές ρίζες.
Διαθέτει, δηλαδή, όλα τα στοιχεία ενός συναρπαστικού θέματος η Ρούμενα Μπουζάροφσκα που μας σύστησε η καταπληκτική σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg. Δίκαια η συλλογή διηγημάτων της «Ο άντρας μου» (σε μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου) εμφανίστηκε γρήγορα σε λίστες ευπώλητων ψαγμένων βιβλιοπωλείων και αγαπήθηκε πολύ. Και είναι τόσο ωραία η είδηση ότι θα εκδοθεί ένα ακόμα βιβλίο της, η επίσης συλλογή διηγημάτων «Δεν πάω πουθενά».
Οι χαρακτήρες στο βιβλίο μου, όλοι γεμάτοι ψεγάδια, συνέχεια εκτοξεύουν κάθε είδους εθνικιστικές προκαταλήψεις, ειδικά για τους γείτονές τους. Και μετά από τόσα χρόνια διένεξης με την Ελλάδα, μπορείτε να φανταστείτε ή, μάλλον, γνωρίζετε κι εσείς καλά τι έλεγαν Έλληνες και Μακεδόνες ο ένας για τον άλλο. Ευτυχώς, αυτή η κατάσταση αλλάζει συνεχώς προς το καλύτερο.
Τα διηγήματα της Μπουζάροφσκα είναι σχεδόν σατανικά. Με έναν απίστευτα μοντέρνο ρυθμό και ύφος κάνει με τα κρεμμυδάκια την πατριαρχία της Βόρειας Μακεδονίας χωρίς ούτε στιγμή να χαϊδεύει πολιτικές ορθότητες και το ίδιο μας το φύλο. Ακριβώς το αντίθετο. Εκθέτει αμείλικτα όλες μας τις ανεπάρκειες και τις υποκρισίες, την υποδούλωση στους αγαπημένους μας συζύγους, τον μισογυνισμό που καταπίνουμε συχνά αμάσητο.
Τα λέμε στη συνέχεια, απαντάει σε όλα. Αλλά προτού καταγράψω την κουβέντα μας οφείλω να πω ότι σπάνια έχω αγαπήσει τόσο ένα βιβλίο του οποίου οι ηρωίδες με αρρώσταιναν. Ίσως να το είχα και ανάγκη σε εποχές φεμινισμού χωρίς αποχρώσεις και χιούμορ.
— Θα χαρακτηρίζατε το βιβλίο σας φεμινιστικό; Τι ρόλο παίζει ο προσωπικός σας φεμινισμός στη δημιουργική σας διαδικασία; Ναι, είναι φεμινιστικό, έτσι πιστεύω. Κάνει κριτική στην πατριαρχία και στους ρόλους των γυναικών στην κοινωνία, άρα υποθέτω ότι μπορείς να το πεις «φεμινιστικό». Όσο για τη δημιουργική μέθοδο, νομίζω ότι από πάντα είχα το ενδιαφέρον και την τάση να παίρνω υπόψη μου την ανισότητα των φύλων και το πώς εκδηλώνεται κάθε μέρα στη ζωή μας. Πιστεύω ότι είναι η πιο παλιά, η πιο θεμελιώδης και κανονικοποιημένη μορφή ανισότητας, σε σημείο που παύουμε να της δίνουμε προσοχή.
— Πώς ξεκίνησε και εξελίχθηκε η συλλογή διηγημάτων «Ο άντρας μου»; Υπήρξε ένας στόχος καθαρός και επιτακτικός; Προτού ξεκινήσω να γράφω ένα βιβλίο, ξεκαθαρίζω πάντα τις ιστορίες που θα αφηγηθώ, τους στόχους μου και τη δομή τους. Αυτό έκανα και για τον «Άντρα μου». Σιχαίνομαι να σπαταλάω τον χρόνο μου, γι’ αυτό ένα μεγάλο μέρος της διαδικασίας πριν από την καθαρή γραφή αφορά προσχέδια και κατασκευή.
Το βιβλίο αυτό ξεκίνησε όταν σε μια έκρηξη ενέργειας έγραψα το διήγημα «Ο άντρας μου, ο ποιητής». Eίχα συνειδητοποιήσει ότι, ούσα προγραμματισμένη να είμαι ευχάριστη και σιωπηλή, είχα ανεχτεί πολλούς κομπασμούς και μαθήματα από υπερσίγουρους και ατάλαντους άντρες, ακριβώς σαν τον ποιητή της ιστορίας μου. Πολύ γρήγορα κατάλαβα ότι θα μπορούσα να βάλω και τις υπόλοιπες ιστορίες στο ίδιο πλαίσιο, με μια γυναίκα-αφηγήτρια να μιλάει σε πρώτο πρόσωπο φαινομενικά για τον άνδρα της, στην πραγματικότητα, όμως, για τον εαυτό της.
Η αφηγήτρια είναι πάντα ασταθής, έτσι είναι δουλειά του αναγνώστη να καταλάβει τι συμβαίνει πίσω από τις λέξεις της. Την αγαπώ αυτού του είδους την εμπλοκή ως αναγνώστρια, αφήνει χώρο και για πολλή ειρωνεία.
O παππούς μου ο Στέφανος και η γιαγιά μου η Χρυσούλα ήταν πρόσφυγες του ελληνικού Eμφυλίου που κατέληξαν στην Τασκένδη, όπου γεννήθηκαν η μητέρα μου και η θεία μου. Φωτ.: Όλγα Δέικου/LiFO
— Οι ηρωίδες σας ανήκουν κυρίως σε προνομιούχα στρώματα της Βόρειας Μακεδονίας. Έχουν πανεπιστημιακά διπλώματα και καλές δουλειές, ακόμα κι αν οι ρίζες τους είναι αγροτικές και φτωχές, έχουν ανέβει κοινωνικά. Γιατί διαλέξατε να εστιάσετε σε αυτό το μάλλον μικρό γυναικείο δείγμα; Θα έλεγα ότι πολλές από τις ηρωίδες μου ανήκουν μάλλον στην κατώτερη μεσαία και στη μεσαία τάξη και μόνο μερικές στην ανώτερη. Το να είσαι δασκάλα στη Βόρεια Μακεδονία, για παράδειγμα, σίγουρα δεν σημαίνει ότι είσαι προνομιούχα. Υπάρχουν και μερικές ηρωίδες μου, όπως αυτή στο διήγημα «Η Λίλι», που ξεκάθαρα προέρχονται από χαμηλά στρώματα και ίσως με τον γάμο τους να βρέθηκαν με κάπως περισσότερα χρήματα.
Παρ’ όλα αυτά, νιώθω τώρα σαν να προσπαθώ να δικαιολογήσω γιατί γράφω για μια συγκεκριμένη τάξη. Γιατί να μη γράφω; Μήπως πρέπει να καταδικάζουμε και τους κριτικούς λογοτεχνίας που γράφουν για βιβλία και όχι για εργατικά δικαιώματα; Από τη μεσαία τάξη προέρχομαι κι εγώ. Γράφω κυρίως γι’ αυτά που γνωρίζω καλύτερα, για όσα αντιλαμβάνομαι στον περίγυρό μου. Γιατί να είναι λάθος;
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τον Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, γράφει μόνο για την ανώτερη τάξη, το ίδιο κάνει και ο Τζον Τσίβερ. Ως αναγνώστρια κανένα πρόβλημα δεν έχω, πόσο μάλλον που κρίνουν τη στενομυαλιά αυτής της τάξης, παρά τα προνόμιά της. Στη δική μου περίπτωση, νομίζω ότι μου αρέσει να δείχνω πώς η παιδεία και ο πλούτος δεν εγγυώνται τη γυναικεία χειραφέτηση.
— Όντως, πολλές από τις προνομιούχες ηρωίδες σας δεν είναι απλώς χειραφετημένες επιφανειακά αλλά είναι και αντιπαθέστατα φερέφωνα των ανδροκρατικών απόψεων και προκαταλήψεων. Μερικές φορές δεν μπορούσα καν να τις αντέξω. Σε μια εποχή που η ιδεολογική ατμόσφαιρα σχεδόν επιτάσσει μια τέχνη που να ανακαλύπτει και αναδεικνύει γυναίκες μαχήτριες με στόχο πάντα την ενδυνάμωση του φύλου μας, εσείς παίρνετε το ρίσκο να είστε σκληρή και ψυχρή μαζί τους. Γιατί; Γιατί μου αρέσουν οι υπερεαλιστικές αφηγήσεις που έχουν και μια δόση γκροτέσκου. Έτσι, δεν θα σκεφτόμουνα ποτέ να γράψω μια ενθουσιώδη λογοτεχνία που εμψυχώνει και ενδυναμώνει τις γυναίκες. Ούτε να τη διαβάσω δεν μπορώ, φλερτάρει με την κλάψα, που την απεχθάνομαι.
Πιστεύω ότι η θέση του ακτιβισμού είναι στην κοινωνία, ότι οι γυναίκες ενδυναμώνονται μέσα από πολιτικές πράξεις. Η λογοτεχνία είναι ένας εντελώς ξεχωριστός χώρος, κριτικάρει την πραγματικότητα ζωγραφίζοντας την εικόνα της με ακρίβεια.
Το μόνο μυθιστόρημα που πραγματικά λατρεύω, κι ας θεωρείται εμψυχωτικά γυναικείο, είναι το «Πορφυρό Χρώμα» της Αλις Γουόκερ, γιατί είναι μια σκληρή αναπαράσταση της πραγματικότητας όχι μόνο γεμάτη ελπίδες.
Πέρα από αυτό, ειλικρινά βρίσκω πολλές από τις εμψυχωτικές αφηγήσεις προβληματικές. Όπως το ψέμα του «αμερικανικού ονείρου», έτσι και η ιδέα ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν τα πάντα από μόνες τους, φτάνει να το θελήσουν, είναι πολύ επικίνδυνη. Υπάρχουν πολλές συνθήκες που εμποδίζουν τη γυναικεία χειραφέτηση, η τάξη, η φυλή, η σωματική ικανότητα, κι αυτές είναι μόνο μερικές. Και έτσι, αν οι γυναίκες δεν τα καταφέρουν σαν τις εξεγερμένες ηρωίδες των λογοτεχνικών αφηγήσεων που διαβάζουν, ίσως θεωρήσουν τον εαυτό τους υπεύθυνο. Ακριβώς όπως οι ιστορίες για το «αμερικανικό όνειρο» που φορτώνουν την ευθύνη για την ανθρώπινη φτώχεια στην έλλειψη θέλησης ή σκληρής δουλειάς.
Θα έλεγα ότι πολλές από τις ηρωίδες μου ανήκουν μάλλον στην κατώτερη μεσαία και στη μεσαία τάξη και μόνο μερικές στην ανώτερη. Το να είσαι δασκάλα στη Βόρεια Μακεδονία, για παράδειγμα, σίγουρα δεν σημαίνει ότι είσαι προνομιούχα. Φωτ.: Όλγα Δέικου/LiFO
— Το βιβλίο σας γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη; Πώς το υποδέχτηκαν στην Βόρεια Μακεδονία; Ποια ήταν η χειρότερη κριτική που δεχτήκατε; Το βιβλίο μου είχε πολύ καλή υποδοχή, ξεπέρασε ήδη τις δέκα εκδόσεις. Μεταφέρθηκε και στο θέατρο το 2020, στα Σκόπια. Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι το διαβάζουν και το σχολιάζουν θετικά. Πήρα, βέβαια, και κάποιες επιθετικές κριτικές από ηλικιωμένους άντρες που πιστεύουν ότι γράφω γυναικεία λογοτεχνία, η οποία είναι λιγότερο σημαντική από των ανδρών – αλλά αυτή είναι μια γερασμένη προκατάληψη, ποιος νοιάζεται;
Επίσης, κάποιοι άλλοι σχολίασαν ότι με διαβάζουν γιατί είναι της μόδας σήμερα να διαβάζεις γυναίκες, ότι με έκανε επιτυχημένη το «λόμπι των φεμινιστριών», όπως πριν από δέκα χρόνια το «γκέι λόμπι» επέβαλε γκέι καλλιτέχνες. Αλλά όλα αυτά ήταν μάλλον περιθωριακές κριτικές, έτσι δεν έχω παράπονο, ακριβώς το αντίθετο, είμαι πολύ ευτυχής για τον τρόπο που δέχτηκαν το βιβλίο οι συμπατριώτες μου.
— Τι ακριβώς συμβαίνει με τα γυναικεία δικαιώματα αλλά και το γυναικείο κίνημα στη χώρα σας; Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα. Πριν από περισσότερο από δέκα χρόνια είχαμε, ξέρετε, μια αυταρχική κυβέρνηση που προωθούσε τις «οικογενειακές αξίες» μέσα από ενοχλητικές καμπάνιες για περισσότερα παιδιά, που ήταν και εναντίον των εκτρώσεων – πέρασε έναν νόμο που έκανε τις εκτρώσεις πολύ δύσκολες. Όταν, όμως, αυτό το καθεστώς έπεσε το 2016 καταφέραμε να επαναφέρουμε τον νόμο που δίνει το δικαίωμα στις γυναίκες να ελέγχουν το σώμα τους.
Επίσης, επικυρώσαμε τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης και περάσαμε νόμο εναντίον των διακρίσεων, για την ώρα. Όπως βλέπουμε από τις ΗΠΑ, πάντα πρέπει να έχουμε τον νου μας, ένα πισωγύρισμα μπορεί να συμβεί.
Έχουμε, όμως, ένα πολύ ισχυρό γυναικείο κίνημα με πολλές φεμινιστικές οργανώσεις που συνεργάζονται και στηρίζουν η μία την άλλη. Επίσης, συμμετέχουν σε αυτές γυναίκες από διαφορετικές γενιές, έτσι υπάρχει ένα αίσθημα αλληλεγγύης και αδελφότητας. Η δουλειά που κάνουμε όλες μαζί γίνεται όλο και πιο εμφανής.
Πρόσφατα, για παράδειγμα, ένας πασίγνωστος, διεφθαρμένος, προπαγανδιστής της δεξιάς δημοσιογράφος πήγε στο talk show ενός διάσημου YouTuber, που περηφανεύεται ότι υποστηρίζει τις «οικογενειακές αξίες», κάτι που σημαίνει ότι πιστεύει στην υποδούλωση των γυναικών και μισεί τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Ο ηλικιωμένος δημοσιογράφος καυχήθηκε, λοιπόν, ότι η πρώτη του σεξουαλική εμπειρία ήταν με μια γυναίκα που δάρθηκε και στη συνέχεια βιάστηκε ομαδικά, και ο YouTuber γέλασε ενθουσιασμένος.
Οι συνέπειες του #MeToo και οι άλλες, αμέτρητες καμπάνιες και διαδηλώσεις που είχαμε οργανώσει γέννησαν τότε μια πρωτοφανή γυναικεία οργή.Και, για φανταστείτε το, σήμερα και οι δυο αντιμετωπίζουν κατηγορίες, ενώ τους απαγoρεύτηκε να εμφανίζονται στα μίντια. Ο YouTuber έχασε και όλους του τους σπόνσορες.
Αλλά αυτή είναι μια μικρή μόνο μάχη. Μια σημαντικότερη, που στέφθηκε μάλιστα και από μεγάλη νίκη, είναι ένας νόμος που πέρασε πρόσφατα εναντίον του εκφοβισμού και της παρακολούθησης των γυναικών. Το πρόβλημα, βέβαια, είναι ότι η αστυνομία αντιμετωπίζει ακόμα την κακοποίηση μέσα στην οικογένεια ως «οικογενειακή υπόθεση» και δεν κάνει απολύτως τίποτα σε περιπτώσεις που ξέρουμε πόσο συχνά καταλήγουν σε γυναικοκτονίες. Πρόσφατα, ένας ταξιτζής επιτέθηκε σεξουαλικά σε νεαρή γυναίκα που επέβαινε στο ταξί του και η αστυνομία τη στοχοποίησε ρωτώντας της γιατί φορούσε φούστα και τι δουλειά είχε σε ένα ταξί στις 4 τη νύχτα. Ο οδηγός δεν συνελήφθη και το ‘σκασε από τη χώρα.
Τα διηγήματα της Μπουζάροφσκα είναι σχεδόν σατανικά. Με έναν απίστευτα μοντέρνο ρυθμό και ύφος κάνει με τα κρεμμυδάκια την πατριαρχία της Βόρειας Μακεδονίας χωρίς ούτε στιγμή να χαϊδεύει πολιτικές ορθότητες και το ίδιο μας το φύλο. Φωτ.: Όλγα Δέικου/LiFO
— Πώς βρήκατε τον δρόμο σας προς τη λογοτεχνία; Θέλατε από πάντα να γράψετε; Σας επηρέασαν οι σπουδές σας; Διάβαζα από πολύ μικρή ηλικία και κρατούσα ημερολόγιο από τα 9 μέχρι τα 18 μου. Ταξίδευα πολύ με τους γονείς μου και έτσι έγραφα στους φίλους μου πολλά γράμματα – ήταν, πιστεύω, μια καλή εξάσκηση. Αλλά ποτέ δεν μου είχε περάσει από το μυαλό ότι η συγγραφή θα μπορούσε να είναι κάτι σαν επαγγελματική επιλογή, ειδικά για μια γυναίκα, ήταν για μένα περισσότερο μια προσωπική ασχολία. Μόνο όταν εξέδωσα τις πρώτες μου ιστορίες, την εποχή που σπούδαζα Αγγλική Γλώσσα και Λογοτεχνία, το πράγμα άρχισε να παίρνει μπρος.
Επίσης, θυμάμαι την ίδια εποχή να πέφτω τυχαία πάνω στο «Βίος και πολιτεία του Μαικλ Κ» του Τζ. Μ Κουτσί και να το λατρεύω τόσο που να θέλω να το μεταφράσω. Το έκανα, ήμουν 26 χρονών. Και από τότε έχω μεταφράσει περισσότερους συγγραφείς απ’ όσους έχω αγαπήσει. Η μετάφράση είναι μια κοπιαστική, αλλά συναρπαστική διαδικασία και ως συγγραφέας έμαθα πολλά από αυτήν.
— Κάποιοι συγγραφείς που επηρέασαν και διαμόρφωσαν το μοντέρνο, επιθετικό σας ύφος; Το ύφος μου διαμορφώθηκε κυρίως από τη ρωσική και αμερικανική λογοτεχνία. Λάτρευα τον Γκόγκολ και ενθουσιαζόμουν με την κωμική ιδιοφυΐα και την κριτική του στην κοινωνία. Αργότερα ανακάλυψα τη Φλάνερι Ο’Κόνορ, που είναι επίσης σκληρή και αστεία. Νομίζω ότι σαν αυτή ήθελα περισσότερο να γράψω. Το ίδιο με καθόρισε ο Ρέιμοντ Κάρβερ αλλά και η Άλις Μονρό, κι ας έχει μια πραότητα στην έκφρασή της. Τα τελευταία χρόνια θαυμάζω πολύ τον Τζορτζ Σόντερς.
— Γιατί διηγήματα; Η απλή απάντηση είναι ότι μου άρεσε να διαβάζω διηγήματα και το αποτέλεσμα ήταν να θέλω κι εγώ να γράφω τέτοια. Μου άρεσαν όμως γιατί είναι γεμάτα συγκίνηση, συνοπτικά και δεν σπαταλάνε τον χρόνο τους. Ένα μυθιστόρημα μπορεί να με κάνει να βαρεθώ, ένα διήγημα ποτέ. Μια σπουδαία συλλογή διηγημάτων είναι μια συναρπαστική, πλούσια περιπέτεια συγκινήσεων και εμπειριών.
Η Ρούμενα Μπουζαρόφσκα υπογράφει αντίτυπα του βιβλίου στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης. Φωτ.: Όλγα Δέικου/LiFO
— Η σχέση σας με την Ελλάδα ήταν για μένα μια έκπληξη. Θα μας πείτε λίγα πράγματα για τις ελληνικές σας ρίζες; O παππούς μου, ο Στέφανος, και η γιαγιά μου, η Χρυσούλα, ήταν πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου που κατέληξαν στην Τασκένδη, όπου γεννήθηκαν η μητέρα μου και η θεία μου. Τη δεκαετία του ’60 μετακόμισαν, όμως, στα Σκόπια, περιμένοντας να πέσει η χούντα για να μπορέσουν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Η γιαγιά μου πέθανε από καρκίνο και δεν τα κατάφερε να γυρίσει στην πόλη της, τα Τρίκαλα, ο παππούς μου όμως επέστρεψε. Και όπως ήταν γιατρός άνοιξε ένα ιατρείο στη Θεσσαλονίκη, όπου και πέθανε το 1993.
Αυτός και η δεύτερη γυναίκα του, η γιαγιά μου η Μαρίκα, που ήταν από τα Γιαννιτσά, σλαβο-μακεδονικής καταγωγής, μου έμαθαν λίγα ελληνικά όταν ήμουν παιδί. Έγραψα γι’ αυτούς και τις ρίζες μου ένα κομμάτι στην «Εφημερίδα των Συντακτών», για όποιον ενδιαφέρεται γι’ αυτήν τη μεγάλη ιστορία.
— Ένας από τους άντρες στα διηγήματά σας, που γενικά δεν πάει τους Έλληνες, λέει ότι εμείς οι Ελληνίδες έχουμε μεγάλα οπίσθια. Το βρήκα αστείο, αλλά η διαμάχη γύρω από το όνομα της χώρας σας μόνο αστεία δεν ήταν. Δόξα τω Θεώ, μάλλον τελείωσε. Πώς όμως τη ζήσατε εσείς προσωπικά; Πείτε μας καμιά ιστορία. Α, ναι, οι χαρακτήρες στο βιβλίο μου, όλοι γεμάτοι ψεγάδια, συνέχεια εκτοξεύουν κάθε είδους εθνικιστικές προκαταλήψεις, ειδικά για τους γείτονές τους. Και μετά από τόσα χρόνια διένεξης με την Ελλάδα μπορείτε να φανταστείτε ή, μάλλον, γνωρίζετε κι εσείς καλά τι έλεγαν Έλληνες και Μακεδόνες ο ένας για τον άλλον. Ευτυχώς, αυτή η κατάσταση αλλάζει συνεχώς προς το καλύτερο.
Φυσικά και με επηρέασε προσωπικά αυτή η ένταση. Η ταυτότητά μου συνεχώς αμφισβητούνταν. Κάθε φορά που ερχόμουν στην Ελλάδα έπρεπε να λογοκρίνω τον εαυτό μου και να λέω ψέματα για το από πού είμαι. Για να μην αναγκαστώ να ξανακούσω κήρυγμα από κάποιον που θα προσπαθούσε να μου εξηγήσει ότι δεν υπάρχω ούτε εγώ ούτε η γλώσσα που μιλάω.
Θυμάμαι ότι πήγα κάποτε σε έναν φούρνο στη Θεσσαλονίκη να αγοράσω ψωμί και η πωλήτρια πρόσεξε ότι μιλάω ελληνικά με προφορά και με ρώτησε από πού είμαι. «Από τα Σκόπια», απάντησα. Και τότε με ρώτησε πώς λέγανε τη χώρα μου πριν αποφασίσει να ονομαστεί «Μακεδονία». «Δεν είχαμε άλλο όνομα», της είπα. «Όχι, είχατε», επέμεινε, «δεν θυμάμαι τώρα ποιο, αλλά είχατε». Αυτό ήταν.
Επίσης, μετά το κομμάτι που δημοσίευσα στην «ΕφΣυν» με τίτλο «Ένας γιατρός σε τρεις πολέμους», έλαβα αρκετά, μεγάλα, περίτεχνα μηνύματα από Έλληνες που μου εξηγούσαν γιατί αντιλαμβάνομαι εντελώς εσφαλμένα την ταυτότητα και την ιστορία μου. Φυσικά,δεν άντεξα να τα διαβάσω, ήταν τόσο βαρετά. Αλλά, τι αστείο, όλοι αυτοί οι mansplainers χρησιμοποιούν επίσημη, αφ’ υψηλού γλώσσα και καταλήγουν να ακούγονται σαν τα γελοία tweets του Άντριου Τέιτ.
Lifo, Greece, interview with Vena Georgkaopoulou, 26.05.2023
Η Ρουμένα Μπουζάροφσκα στο βιβλίο της «Ο ΑΝΤΡΑΣ ΜΟΥ» εμφανίζεται ιδιαίτερα δραστήρια σε ό,τι αφορά τα ιδεολογικά πρότυπα του 21ου αιώνα, τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ανήκει σε μια ομάδα επτά γυναικών που το 2018 πρωτοστάτησαν στο κίνημα #MeToo#segakazhuvam (που σημαίνει «Τώρα μιλάω») στη Βόρεια Μακεδονία. Επίσης, διοργάνωσε την πρωτοβουλία «Peach Preach», μια επαναλαμβανόμενη εκδήλωση κατά την οποία γυναίκες από διάφορες πόλεις της Βόρειας Μακεδονίας διηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες.
Ποια ήταν η αφορμή της έμπνευσης των 11 διηγημάτων στο βιβλίο σας με τον τόσο πετυχημένο τίτλο «Ο ΑΝΤΡΑΣ ΜΟΥ»; Ακόμη και πριν από τον άντρα μου έγραφα διηγήματα που σε οικείο επίπεδο αντανακλούσαν την ανισότητα και την απογοήτευση των κοινωνικών ζητημάτων. Είχα, επίσης, την τάση να επικεντρώνω τις ιστορίες μου γύρω από γυναικείους χαρακτήρες που έπρεπε επιπλέον να αντιμετωπίσουν την προκατάληψη της πατριαρχίας στα σπίτια τους.
Έχοντας μεγαλώσει κορίτσι σε ένα τέτοιο περιβάλλον, έγινα ευαίσθητη σε αυτά τα θέματα, καθώς και στην απουσία γυναικείων φωνών στη λογοτεχνία. Οσον αφορά στον άντρα μου, συνειδητοποίησα ότι χρειαζόμουν ένα σαφές πλαίσιο για όλες τις αφηγήσεις του βιβλίου μου.
Αφού έγραψα την πρώτη ιστορία για τον ποιητή, συνειδητοποίησα ότι μπορούσα να ξαναπλαισιώσω όλες τις ιστορίες που έγραφα έτσι ώστε να έχω έναν αφηγητή σε πρώτο πρόσωπο, μια παντρεμένη γυναίκα, η οποία αναγνωρίζεται από την κοινωνία από την οικογενειακή της κατάσταση και από το αν έχει παιδιά ή όχι, ενώ ο σύζυγός της αναγνωρίζεται από το επάγγελμά του. Χρησιμοποίησα το πρώτο πρόσωπο γιατί δίνει την ευκαιρία για ειρωνεία και χρήση της καθημερινής, ζωντανής γλώσσας.
Οι ηρωίδες σας είναι όλες γυναίκες που αφηγούνται σε πρώτο πρόσωπο τις σχέσεις τους με το υποτιθέμενο ισχυρό φύλο. Τελικά, όταν καταφέρουν να αποδεσμευτούν και κοιτάξουν την κακία και τον κυνισμό που χαρακτηρίζουν πολλούς γάμους, τότε μόνο μπορεί να λυτρωθούν; Πολλές από αυτές δεν απελευθερώνονται. Η αγαπημένη μου ιστορία της συλλογής είναι η τελευταία, «Η 8η Μαρτίου», όπου η ηρωίδα παραμένει εντελώς τυφλή για την κατάστασή της, κάτι που την κάνει αρκετά αστεία για τον αναγνώστη. Δεν ήθελα να γράψω αφηγήσεις που είναι εκεί για να εμπνεύσω. Αλλωστε, γι’ αυτό υπάρχουν βιβλία αυτοβοήθειας. Πήγαινα για κάτι ρεαλιστικό και ο λόγος που το έκανα ήταν επειδή ήθελα να ασκήσω κριτική σε ορισμένες πτυχές της κοινωνίας, ιδιαίτερα εκείνες που σχετίζονται με τους ρόλους των φύλων και τον σεξισμό. Και στην πραγματικότητα, χρειάστηκαν αιώνες για να απελευθερωθούν και να χειραφετηθούν οι γυναίκες. Είναι ακόμα μια συνεχής διαδικασία, φυσικά. Είμαστε πολύ μακριά από την ισότητα. Και, παρεμπιπτόντως, οι άντρες χρειάζονται ακόμη περισσότερο χρόνο για να χειραφετηθούν.
Τι κρύβουν οι οικογενειακές σχέσεις που έχουν ως θεμέλιο λίθο την ανδροκρατική εξουσία; Πώς αντιδρούν οι γυναίκες; Μήπως έχουν και αυτές κάποιο μερίδιο ευθύνης αποδεχόμενες αυτήν την εξουσία; Κοιτάξτε, η ιδέα του γάμου εξακολουθεί να είναι ρομαντική ακόμα στις μέρες μας και υπάρχει μια τεράστια βιομηχανία πίσω από αυτήν. Αν κοιτάξετε τον γάμο από την παραδοσιακή σκοπιά, αντιμετωπίζει τις γυναίκες ως… βοοειδή. Μια κόρη είναι βάρος για την οικογένεια και πρέπει να πουληθεί σε άλλη οικογένεια. Ο πατέρας, ο αρχικός ιδιοκτήτης της κόρης, τη δίνει συμβολικά σε έναν άλλο άντρα, τον σύζυγό της και τον νέο ιδιοκτήτη, και στη συνέχεια αλλάζει την ταυτότητά της και παίρνει το όνομά του. Μετά υποτίθεται ότι είναι μια μηχανή κατασκευής μωρών που καθαρίζει το σπίτι και ταΐζει τους πάντες. Και παρόλο που αυτή η παράδοση είναι τόσο ταπεινωτική για τις γυναίκες, εξακολουθούμε να την κάνουμε. Και η αμφισβήτησή της θεωρείται ταμπού, επειδή κροταλίζει την έννοια της παραδοσιακής οικογένειας. Πολύ συχνά με ρωτούν για το πόσο πρέπει να κατηγορηθεί μια γυναίκα. Και αυτό γιατί οι γυναίκες κατηγορούνται συνεχώς για τα πάντα, οπότε γιατί όχι ακόμη και για τους αιώνες του συστημικού σεξισμού και της βίας εναντίον τους. Φαίνεται ότι μερικές φορές η αφήγηση δεν είναι γιατί η πατριαρχία είναι το πρόβλημα, που ωφελεί τους άντρες, αλλά γιατί οι γυναίκες είναι το πρόβλημα. Δεν θέλω να συμμετάσχω σε αυτήν την αφήγηση. Η πατριαρχία δεν ωφελεί σε καμία περίπτωση τις γυναίκες. Αλλά αυτό που, τελικά, συμβαίνει είναι ότι οι γυναίκες πρέπει να επιβιώσουν και αυτό που κάνουν είναι απλώς να προσπαθούν να χωρέσουν στο ίδιο το καλούπι που τις βλάπτει. Μερικές φορές, δεν έχουν άλλη επιλογή ούτε τη γνώση.
«Ο ΑΝΤΡΑΣ ΜΟΥ», τελικά, είναι κάθε άντρας και η πατριαρχία πρόβλημα όλων μας που δεν λύνεται μέσα σε τέσσερις τοίχους; Όχι, γι’ αυτό είμαι τόσο χαρούμενη που ζω στον 21ο αιώνα, που υπάρχει πολύ περισσότερος χώρος για κριτική και διάλογο και γενικά τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα απ’ ό,τι μόλις πριν από έναν αιώνα. Είμαι ευγνώμων σε όλες τις γενιές φεμινιστριών πριν από εμένα, που μας επέτρεψαν να έχουμε πρόσβαση στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά μας, και είμαι πολύ ικανοποιημένη που συμμετέχω στη συζήτηση.
«Να ανακουφιστεί η οικογένεια από τα επιβλαβή πρότυπα του παρελθόντος»
Τελικά, το παραδοσιακό οικογενειακό σχήμα, άντρας-γυναίκα-παιδιά, έχει αρχίσει να ραγίζει επικίνδυνα; Ευτυχώς βρίσκουμε νέους τρόπους για να ορίσουμε τι είναι οικογένεια. Δεν χρειάζεται πλέον να είναι ένα μέρος όπου μια γυναίκα είναι… σκλάβα του συζύγου και των παιδιών της και ένα μέρος όπου ένας άντρας καταπιέζεται και κρίνεται από το πόσα μπορεί να προσφέρει.
Πιστεύω ότι κινούμαστε σε μια πολύ πιο υγιή κοινωνία, όπου μια οικογένεια μπορεί να ανακουφιστεί από όλα τα τραύματα που προκλήθηκαν από τα επιβλαβή πρότυπα του παρελθόντος. Μια οικογένεια μπορεί πλέον να είναι βιολογική, αλλά μπορεί, επίσης, να επιλεγεί, και ολοένα και περισσότερο βασίζεται στην αγάπη, στην κατανόηση και την εμπιστοσύνη, αντί να ανατίθενται ρόλοι που καταπιέζουν το άτομο.
Elefteros Tipos, Greece, interview with Julie Tsakalou, 20.03.2023
